De grote thema’s van deze tijd
Lokaal nieuws is vaak eenvoudig te controleren door zelf op onderzoek uit te gaan, maar wereldnieuws op afstand duiden, dat is een stuk lastiger. Je bent (grotendeels) afhankelijk van de media. Concreet hebben we het over de grote verhalen en thema’s van deze tijd. Volgens eindbaas Daan van Beek zou je die tegenwoordig “by default” met een gezonde dosis argwaan tot je moeten nemen. Met één of meer korreltjes zout dus. Zeker als er grote belangen in het geding zijn en dat is bijna altijd per definitie het geval. Of het nu gaat om oorlog, stikstof, virusgolven of “gewoon” de economie, blijf altijd kritisch maar positief. Wat is een “narratief” eigenlijk? Hoe kun je het narratief herkennen en ook inzetten om je organisatie en informatiebeleid te verbeteren.
Wat is een narratief?
Als zelfstandig naamwoord betekent narratief “verhaal”. Volgens Onze Taal weerspiegelt het narratief ideeën en opvattingen, gegoten in de vorm van een verhaal waarmee de verteller anderen wil overtuigen. Een narratief kan dus ook een geconstrueerde versie van de waarheid zijn, een verhaal dat niet noodzakelijkerwijs op feiten hoeft te zijn gebaseerd. Noem het niet één versie van de waarheid want dat is iets anders. Een voorbeeld is de The American Dream, een mooi verhaal dat allang niet meer strookt met de werkelijkheid.
Een narratief is niet per definitie schadelijk. Psychologen gebruiken het bijvoorbeeld als instrument om patiënten verhalen over zichzelf te laten vertellen. Met deze gereconstrueerde levensverhalen werken ze aan hun zelfbeeld en mentaal herstel.
Je wordt zomaar verbannen…
Ook collega Jack Esselink, die momenteel furore maakt als AI-theoloog, maakt zich zorgen over de huidige tijdgeest. Er is volgens hem in het maatschappelijk debat nauwelijks nog ruimte voor afwijkende meningen. Kritische wetenschappers, directeuren van ziekenhuizen en artsen met een afwijkende mening moeten (tegenwoordig) op hun woorden passen. Doen ze dat niet, dan worden ze permanent of tijdelijk verbannen van de social media of hun berichten worden verwijderd. ‘Dat geldt zelfs voor een vermaard Harvard-wetenschapper als Martin Kulldorff’, zo valt Van Beek hem bij.
Esselink schreef zijn masterthesis over deepfakes en extreme overtuigingen en wel vanuit een ethisch perspectief. ‘Voorspelbaar, middle-of-the-road nieuws is niet interessant voor de media, extreme meningen daarentegen wel. Daarom worden we juist daarmee geconfronteerd en ontstaat polarisatie’, zo constateert hij. Dit wordt nog eens versterkt door de algoritmes die door social media worden ingezet.
Wat is nepnieuws?
Esselink definieert nepnieuws als nieuws dat feitelijk niet klopt en gebaseerd is op meningen en/of ondeugdelijk materiaal waar geen consensus over bestaat.
Wat is een deepfake?
Een deepfake gaat, zoals de term al aangeeft, een slag dieper. Een samensteller van een deepfake maakt gebruik van kunstmatige intelligentie om synthetische media, nepcontent te maken. Het gaat hierbij om kunstmatige gecreëerde media-uitingen, zoals gemanipuleerde foto’s, video’s, gefingeerde teksten of bewerkte geluidsfragmenten.
7 doordenkers om overeind te blijven in een fake world
Tot zo ver enkele definities. Maar hoe kunnen managers, medewerkers en argeloze burgers zich nu wapenen tegen dit soort manipulaties? Decision making in organisaties wordt immers mede gebaseerd op externe marktsignalen en op “geluiden uit de samenleving” die dus zwaar gemanipuleerd kunnen zijn. Onze denktank stelde 7 doordenkers op:
- Meet jezelf een kritische, analytische grondhouding aan. Check altijd wie de afzender van een bericht is en wie er allemaal een belang kunnen hebben bij het nieuws. Formuleer je eigen hypothese, maar verwerp die weer direct zodra je hiervoor geen direct bewijs kunt vinden. Inderdaad, dit vergt moed, maar het voorkomt dat je je ingraaft of terugtrekt in je eigen bubbel. Zaken die zich op lokaal niveau afspelen zijn wellicht beter te controleren. De verhalen die zich op wereldschaal afspelen zijn veel lastiger te doorgronden en te checken, vanwege de complexiteit en omdat de belangen vele malen groter zijn. Hetzelfde geldt voor de zaken die in de directie spelen. Propaganda is natuurlijk van alle tijden en vindt op alle continenten en op alle niveaus plaats. Maar ga er gemakshalve vanuit dat hoe dichter je bij de top van een organisatie of regering komt, des te alerter je moet zijn op gemanipuleerde informatie. Je kunt jezelf hiertegen wapenen door bijvoorbeeld niet alles 24×7 op de voet te volgen. Bovendien: op ieder apparaat zit een pauze- of stopknop.
- Think data. Verwerp alle verhalen, verslagen en presentaties waar geen harde data aan ten grondslag ligt. En ga bij de minste twijfel aan de juistheid van een nieuwsfeit of verhaal zelf op onderzoek uit. Slik niets voor zoete koek en wees bedacht op het selectief grasduinen in data (cherry picking). Een onderzoekende geest helpt altijd om jezelf te wapenen tegen desinformatie. Blijf verder altijd nieuwsgierig en vraag je af: hoe zit het nu echt? Ga daarnaast altijd na hoe het is gesteld met de kwaliteit van de data, dashboards en de zuiverheid van KPI’s. Toon je bereid om hierin ook te investeren. Slechte datakwaliteit en onzuivere KPI’s kunnen immers ook leiden tot mis- of desinformatie. Lees hier meer over hoe je wél zuivere KPI’s kunt opstellen.
- Volg de bigtech kritisch. Techbedrijven zoals Twitter, Google, Microsoft, Amazon, Facebook en LinkedIn zijn zeker niet de meest geschikte partijen om voor jou het nieuws te filteren, omdat zij commerciële belangen hebben. Mensen vergeten snel, maar het Cambridge Analytics schandaal uit 2016 was slechts het topje van de ijsberg. Bigtechbedrijven willen zoveel mogelijk data verzamelen, bezoekers zo lang mogelijk op het platform houden en veel advertenties verkopen. Hetzelfde zal ongetwijfeld ook opgaan voor de Metaverse, een nieuwe virtuele wereld met avatars, ook wel Internet 2.0 genoemd, die ons nu wordt voorgespiegeld door Facebook.
- Investeer in mediawijsheid en datageletterdheid. Begin al vroeg tijdens de opvoeding en in het onderwijs met kinderen bewust te maken van de media en de rol van de zogenaamde influencers bij het verspreiden van al dan niet waarheidsgetrouwe of gekleurde informatie. Leg in simpele termen uit wat desinformatie is en hoe kwalijk dit is. Datageletterdheid is een van de sleutels om jezelf en je collega’s weerbaar te maken en overeind te blijven in deze fake wereld. En je kan daar niet vroeg genoeg mee beginnen. Managers verwachten namelijk in toenemende mate van hun medewerkers dat zij hun beslissingen met data kunnen onderbouwen. Tegelijkertijd voelt slechts 11% van diezelfde medewerkers zich capabel genoeg om data te lezen, te analyseren en hierover helder te communiceren (bron: Data Literacy Report, 2022). Hier valt dus nog een wereld te winnen.
Om de realiteit dichter naar je toe te trekken heb je betrouwbare data nodig. Zo kun je zelf beter sturen en een verbeterproces op gang brengen. In deze bestseller (al meer dan 5.000 exemplaren gingen over de toonbank) gaat de auteur in op alle aspecten die nodig zijn om datagedreven werken in jouw organisatie op gang te brengen en te implementeren. Data analyse is daarbij een cruciaal onderdeel, maar dat vereist datageletterde managers en medewerkers. Dit boek helpt je om met minimale middelen maximale resultaten te behalen en een datagedreven organisatie te worden.
-
- Maak je los van het Westerse superioriteitsgevoel. Veel van de huidige denkbeelden zijn gebaseerd op een misplaatst Westers superioriteitsgevoel. Wanneer je deze overtuiging los kunt laten, ontstaat vanzelf een meer realistisch wereldbeeld en meer begrip voor andere culturen, normen en waarden en tradities. De door Amerikanen gedomineerde platformeconomie wordt dan evenwichtiger en het Verre Oosten of Afrika is dan niet langer een lagelonenland of een dumpplaats voor afgedankte Westerse consumentenproducten. Ook algoritmes worden nog te vaak ontwikkeld op basis van Westerse stereotypen en vooroordelen. Een toetsingskader of handreiking is gewenst. Met behulp van data storytelling kunnen organisaties op een positieve manier werken aan een sterke bedrijfscultuur. Door vervolgens het zogenoemde datacratische werken te omarmen, laat je je voortaan slechts leiden door de data en niet door (valse) sentimenten. Slecht of niet onderbouwde verhalen prik je hiermee gemakkelijker door. Als de data linksaf zegt, dan ga je dus linksaf, ongeacht wat de premier of de eindbaas zegt.
- Wees je bewust van je eigen biases. Iedereen heeft soms last van zijn of haar eigen vooroordelen, dwalingen of ruis. Zie bijvoorbeeld ook onze blog over de 20 biases die je parten kunnen spelen in het streven naar zuivere besluitvorming. Het mes snijdt hier aan twee kanten. Algoritmes kunnen menselijke biases wegfilteren en omgekeerd kunnen mensen algoritmes overrulen als deze ontsporen of niet meer uit te leggen zijn.
- Laat je niet verrassen door de wetgevers. Wetgevers in Brussel en nationale overheden hebben in het kader van bestrijding van nepnieuws de neiging veel te ver door te schieten in hun wetgeving. Bovendien is de politiek “by design” niet datagedreven, eerder opiniegedreven. Ook nu wordt er veel verwacht van de zogenoemde Artificial Intelligence Act, een Europese wet die kunstmatige intelligentie moet gaan reguleren. Maar het gevaar van censuur en manipulatie ligt hierbij altijd op de loer. Het waren immers de Europese regeringsleiders die pal na de Russische inval in Oekraïne de internetproviders verplichtten Russian Today en Sputnik te blokkeren. Regelrechte censuur volgens de Europese journalistenfederatie EFS. Netneutraliteit is een belangrijk recht.
Eindbaas Daan van Beek is altijd al alert geweest op allerlei vormen van (data) manipulatie. Ooit werd hem eens in de rol van BI-manager gevraagd of hij de definitie van het marktaandeel niet even wilde aanpassen, dat kwam de directie op dat moment beter uit. In zijn driedaagse opleiding Business Intelligence besteedt hij tegenwoordig standaard aandacht aan het fenomeen nepnieuws. Want de huidige tijdsgeest in combinatie met geavanceerde technologie baart hem toch echt zorgen. Waar komt straks de macht te liggen?
Deepfakes: enkele voorbeelden
Ook collega Jack Esselink is bezorgd. Een video met voorzitter van het Huis van Afgevaardigden Nancy Pelozi ging viraal omdat het leek alsof ze dronken was. In werkelijkheid werd het geluid van het filmpje vertraagd afgespeeld. Dichter bij huis verscheen een deepfake met Mark Rutte die een verzonnen klimaatboodschap uitdroeg. Afzender van deze deepfake was De Correspondent die overigens transparant was over het initiatief en hun intenties (bijdragen aan een beter klimaat).
Deze losstaande incidenten bewijzen dat het manipuleren van tekst, beeld en geluid dankzij nieuwe technologie zoals artificial intelligence steeds gemakkelijker wordt. Toch zijn deepfakes volgens Van Beek en Esselink relatief eenvoudig te detecteren en te ontmaskeren, mede dankzij diezelfde vermaledijde algoritmes waarmee ze zijn gemaakt. Nepnieuws of deepfakes bestrijden met algoritmes dus, hoewel niet iedereen dat een goed idee vindt. Hoe dan ook, het aansnijden van grote maatschappelijke thema’s zorgt tegenwoordig standaard voor miscommunicatie, desinformatie en controverse.
De natte droom van Copernicus
Van Beek: ‘We leven in een fakeworld. Binnen een steeds smaller wordend denkraam bepaalt de top of de meerderheid wat wij moeten denken. Ga je dwars tegen de algemene opinie in, dan word je verbannen, gecanceld of afgefakkeld. De snelheid waarmee je een nieuw verhaal de wereld in kunt sturen is fenomenaal en tegelijkertijd beangstigend. Van die snelle adaptie kon Copernicus tijdens de zogenoemde wetenschapsrevolutie alleen maar dromen. Het sentiment kan ook in één keer 180 graden draaien. Als Amnesty International kritisch rapporteert over Oekraïne, dan is niet alleen Leiden in last, maar de hele wereld.’
We leven in een fakeworld, binnen een steeds smaller wordend denkraam bepaalt de top of de meerderheid wat wij moeten denken. Ga je dwars tegen de algemene opinie in, dan word je verbannen, gecanceld of afgefakkeld.
Van Beek vervolgt: ‘Als je niet oppast glijden we af richting een Orwelliaanse samenleving. De ingrediënten zijn daar. Je kunt bovendien steeds minder een onbevangen mens zijn. De mens moet mens blijven en iedereen moet kunnen geloven wat hij of zij wil. Je zou bijna terugverlangen naar de hippietijd. Als de bigtechbedrijven en de overheid de handen ineenslaan en verantwoordelijkheden beginnen te schuiven, raakt dat onze democratie in het hart. Hetzelfde geldt voor gemaakte afspraken met internetproviders. Netneutraliteit is nog steeds een groot goed dat beschermd dient te worden.’
De opleiding Data Science 
Tijdens deze 10-daagse opleiding maak je kennis met tal van vakinhoudelijke thema's, waaronder Business Intelligence, Predictive Analytics en Big Data. Deze 'Master of Data Science', die is verpakt in maar liefst 24 compacte modules, speelt hier perfect op in. Na het volgen van deze praktische opleiding weet je hoe je een kritisch grondhouding kunt ontwikkelen ten aanzien van data, narratieven en fakenieuws.
Van nepnieuws tot deepfakes
Deepfakes zijn volgens Esselink niet per definitie verwerpelijk. Voor een video ter bestrijding van de wereldwijde malariaplaag sprak oud profvoetballer David Beckham in negen verschillende talen zijn boodschap in. Dankzij nasynchronisatie kwam de boodschap toch geloofwaardig over en werden hierbij kosten bespaard. Van Beek: ‘Heel selectief iets uit een persbericht (of dataset) halen en dat als grote ongenuanceerde headline bovenaan zetten is in mijn optiek ook al een vorm van nepnieuws of van framing. Zeker als je het nieuws gefragmenteerd brengt en de bredere context weglaat. Een ander, veel ernstiger voorbeeld is het antidateren of manipuleren van oorlogsfoto’s. Zo word je als burger volstrekt op het verkeerde been gezet. Maar ook burgers (zelfs Gerrit Hiemstra) kunnen bewust of onbewust nepnieuws en/of gemanipuleerde foto’s verder verspreiden, zo blijkt uit een recente discussie over de vraag of de Franse Loire-rivier nu wel of niet helemaal droog ligt.’
De dubieuze rol van Twitter en Facebook
Van Beek: ‘Als het bijvoorbeeld gaat om de vraag “wel of niet vaccineren van kinderen” is het niet aan Twitter om rode vlaggetjes te zetten bij vermeende misleidende informatie of desinformatie. Sterker nog, de kans dat zij de plank misslaan en correcte informatie van een betrouwbare afzender diskwalificeren is levensgroot aanwezig. Zie het voorbeeld van de Deense gezondheidsautoriteit waar Twitter onterecht een bericht kwalificeert als misleidende informatie. Het is ook niet de taak van Facebook of Twitter om te zorgen dat verkiezingen waar ook ter wereld ordentelijk verlopen. Ondertussen heeft Twitter wel in een campagneplan (Our Civic Integrity Policy) omstandig uiteengezet hoe zij denken de Amerikaanse midterms verkiezingen zouden moeten verlopen. Twitter als “logisch verlengstuk” van een overheid, ziedaar de ruïne van wat ooit een open discussieplatform was.’ En recent heeft Mark Zuckerberg schoorvoetend toegegeven dat Facebook op basis van een (algemene) alert van de FBI een controversieel bericht over de zoon van de Amerikaanse president (de Hunter Biden laptop story) heeft gecensureerd. Dit toont aan dat social media nauw contact onderhouden met de verantwoordelijke overheden en blijkbaar instructies opvolgen van diezelfde overheden.’
Overheden zijn zelf ook actief op socialmediaplatforms. Ze volgen hun burgers. Bovendien betalen ze voor gesponsorde berichten, zelfs bij niet-aanvaard beleid, zo blijkt uit een Wob-verzoek. De overheid als filter van desinformatie valt dus ook af, omdat zij zo haar eigen agenda en prioriteiten heeft. Dat wil niet zeggen dat overheden geen bescheiden regierol zouden kunnen hebben in de strijd tegen nepnieuws in het algemeen.
Van Beek: ‘Kunnen we ons dan blind vertrouwen op wat de media ons voorschotelen? Nee, niet per definitie. Wie durft er nog kritisch te zijn? The Guardian bijvoorbeeld wordt gefinancierd door de Bill & Melinda Gates Foundation, een niet-onafhankelijke partij met bepaalde belangen. Het gaat om bijna 3,5 miljoen dollar. Journalism is printing what someone else does not want printed: everything else is public relations, stelde George Orwell ooit.’
Esselink: ‘Wetenschappers en non-profitorganisaties worden vaak gesponsord door donoren die uiteraard ook een eigen agenda en privébelangen hebben. Zolang je dit maar transparant communiceert, is dit wat mij betreft geen probleem. Dit vereist wel scherpe, kritische en oplettende burgers. Het aanleren van deze vaardigheden maakt je mediawijzer.’
‘Kortom: het filteren en kritisch beoordelen van willekeurig welke informatie dan ook zal dus door de mensen zelf moeten gebeuren. De oplossing ligt bij de mensen zelf, ieder individu afzonderlijk.’ Objectiever denken wordt steeds belangrijker voorspelde Van Beek al in zijn boek ‘De intelligente, datagedreven organisatie’.
Zoeken naar een nieuw evenwicht
We leven volgens Esselink in een gefragmenteerde, wildwestachtige wereld. ‘Mensen hebben moeite om al het nieuws te absorberen: information overload is het gevolg. Wat voor de een een feit is, is voor een ander een fabel. Bovendien wordt de ethische lat steeds hoger gelegd. Iedereen neemt elkaar voortdurend de maat. Vergeving als christelijke waarde is volledig ondergesneeuwd. Dé objectieve waarheid bestaat niet; er bestaat nog wel zoiets als gedeelde realiteiten.’
Kakafonie aan meningen
Esselink: ‘Er is een sterk afnemend vertrouwen in de machtshebbers en autoriteiten. Het RIVM was ooit een gezaghebbend instituut. De traditionele media liggen onder vuur. Er wordt een kakafonie aan geluid geproduceerd. Goffman’s dramaturgische model van het sociale leven (“de wereld als een theater, waarin mensen frontstage en backstage zich presenteren”) is nog steeds valide.’ Toch zullen we volgens Esselink een nieuw evenwicht moeten zien te vinden. Dat gaat niet zonder slag of stoot. Het detecteren van deepfakes, is ondanks het zogenoemde “leugenaarsdividend”, waarbij politici proberen weg te komen door iets als nepnieuws weg te zetten, waarschijnlijk the easiest part. In welke samenleving willen wij als individu en als organisatie eigenlijk leven? Hoe blijven we met elkaar in gesprek? Wat is de juiste tone of voice in het maatschappelijk debat? En hoeveel empathie kun jij nog opbrengen voor andersdenkenden en dwarsliggers? Dat zijn urgente vragen.’
Van Beek sluit zich hierbij aan. Kijk ook buiten de gebaande paden die je aan het denken kunnen zetten. Vraag jezelf regelmatig af: ‘heeft de ander een punt?’ zoals voormalig CEO van De Baak Harry Starren terecht stelt. Organisaties moeten volgens Van Beek tegenwoordig beschikken over een license to operate, een soort mandaat dat ze telkens weer moeten verdienen van de stakeholders door middel van prestaties op diverse maatschappelijke terreinen. Ook van medewerkers mag je best meer vragen dan louter het uitvoeren van de toebedeelde taken. ‘Iedere medewerker zou datagedreven moeten meedenken hoe hij of zij processen kan verbeteren en een bijdrage kan leveren aan een vrije en betere wereld.’
Conclusies
Nepnieuws is opgebouwd uit ideeën en opvattingen die zijn gegoten in de vorm van een verhaal waarmee de verteller anderen wil overtuigen. Deze verhalen zijn meestal ingekleurd door politieke overtuigingen en marketingoverwegingen. Om te kunnen overleven in een fake world, waarbinnen dergelijke verhalen elkaar in sneltreinvaart opvolgen, kunnen managers, werknemers en burgers niet langer blind vertrouwen op politici, wetgevers, instituten of algoritmes. Ze zullen zelf moeten veranderen en op basis van een kritische grondhouding en betrouwbare, gevalideerde data hun weg zien te vinden.
Nepnieuws en deepfakes hebben meer negatieve gevolgen voor organisaties en burgers dan je misschien denkt. Zoals gezegd grijpen ze diep in op de intermenselijke relaties en daardoor ook op de performance in organisaties. De volgende blog staat daarom in het teken van dehumanisering en desocialisering die zich ook op de werkvloer steeds meer doen gelden.
Nagekomen bericht: zie de rechterlijke uitspraak over de rol van social media bij het verder verspreiden van nepnieuws.
